Reaktif Enerjinin Tanımı ve Mevzuattaki Yeri

    Aktif enerji ve reaktif enerji kavramları, 6446 sayılı Enerji Piyasası Kanunu’na dayanılarak düzenlenen Elektrik Piyasası Tüketici Hizmetleri Yönetmeliği’nde düzenlenmiştir. Yönetmeliğin 4/1/c maddesine göre aktif enerji “aktif gücün zamanla çarpımından elde edilen ve kWh birimi ile ölçülen enerji”; 4/1/y maddesinde tanımlanan reaktif enerji ise “reaktif gücün zamanla çarpımından elde edilen ve kVArh birimi ile ölçülen enerjiyi” ifade etmektedir.

    Bu iki enerji arasındaki fark yine aynı yönetmelikte yer alan bu enerjilerin güç tanımlarından anlaşılmaktadır. Aktif güç, iş gören ve elektrik akımı ile aynı fazda olan gücü ifade ederken; reaktif güç, iş görmeyen ve gerilime göre doksan derece faz farklı elektrik akımını ifade eder.

    Kısacası aktif enerji iş gören; reaktif enerji iş göremeyen enerjidir. İş görmemekle birlikte reaktif enerji de aktif enerjinin güce dönüşebilmesi için manyetik alan oluşturan gerekli bir enerjidir.

    Bu enerjiler bir fincan kahveye benzetilirse  kahvenin dibinde oluşan telveye biz  reaktif enerji adını veriyoruz Kahvenin kendisine ise aktif enerji diyoruz. Reaktif güç kompanzasyonu ise çektiğimiz enerjiden telveyi arındırmak için kullandığımız teknik. 

    Ne yazık ki telvesiz bir kahve düşünmek mümkün değil, her ne kadar hiçbirimiz telveyi içmesek de fincanın büyük bir kısmında telve var. İşte şebekeden enerji talep ettiğimiz sırada bu enerji de kendi telvesiyle beraber geliyor.

    Reaktif Enerji Neden Oluşur?

    Şebekeye bağlı neredeyse tüm cihazlar (yükler) reaktif enerji kullanırlar.

    Bir parça teli bir silindire doladığınızı düşünün, buna bobin (veya sargı) deniyor. Motorlar ve jeneratörler (ve trafolar) aslında büyük bobinlerdir. Bobinlerin üzerinden akım geçirdiğimiz zaman bobinler mıknatıs gibi davranırlar. Jeneratörün göbeğine bu şekilde bir mıknatıs yerleştirdiğinizi düşünün. Mıknatısı sabit bir hızla döndürmeniz jeneratörün etrafında sarılı diğer bobinlerdeki yüklerin hareket etmesine neden olur. Sonuçta cihazın içerisindeki mıknatısı döndürdüğünüz için cihazın dışındaki tellerde akım oluşturmuş olursunuz. Motorlar ise bunun tam tersi prensiple çalışırlar. Trafo ise kabaca hem göbeği hem de çevresi sabit bobinlerden oluşan bir jeneratördür.

    Bobinlere İngilizler inductor demiş, kullandıkları enerjiye ise Türkler endüktif reaktif enerji demişler. Örneğin asansörler, otomatik kapılar, pompalar ve hatta floresan ampullerin balastları endüktif yüklerdir. Bir sistemin bilinçli olarak endüktif enerji çekmesini sağlamak için şönt reaktörler kullanılır.

    İki iletkeni birbirine çok yaklaştırın ama temas etmelerini yalıtkan bir malzeme ile engelleyin. Bu düzene de kapasitör deniyor. Aslında evrensel çevrimi kapasitör olan bu cihaz enerji sektöründe kondansatör olarak adlandırılıyor. Elektronik cihazlar (örneğin UPS) ve son dönemde özellikle yükselişte olan LED aydınlatma sistemleri kapasitif reaktif enerji üretirler. Bir sistemin bilinçli olarak kapasitif enerji çekmesini sağlamak için kondansatörler kullanılır.

    Neden Reaktif Ceza Ödüyoruz?

    Yukarıda bahsedilen reaktif enerji yükler tarafından tüketilmez. Sürekli olarak çekilip üretim yapan tesise geri gönderilir. Bu döngü sırasında enerji fiziksel iletim hatları üzerinden taşındığı için hatların yüklenmesine neden olur. Bu nedenle reaktif enerji, tüketicinin kullandığı aktif enerjiye göre belli bir oranın üzerine çıkarsa kaybedilen milli kaynaklar tüketiciye ceza olarak yansıtılır.

    Ceza kulağa çok hoş gelmediği için endüstrimiz buna reaktif bedel demeyi tercih ediyor. Elektrik faturanıza aktif sütunu dışındaki endüktif ve kapasitif sütunlarında bedel görüyorsanız bu size kesilen ceza miktarını temsil ediyor. Sonuçta bu ceza faturaya yansıyor ve hem milli kaynaklarımızın tüketilmesine neden oluyor, hem de tüketici gereksiz zarara uğruyor.

    Kompanzasyon Nedir?

    Kahve telvesiz olmuyor demiştik. Ama şebeke telveyi buradan almamızdan hoşlanmıyor. Biz de bu nedenle telveyi sisteme kondansatörler koyarak karşılıyoruz. Bunu yaptığımız zaman hatlara yük olmadığımız için ceza ödenmiyor. Bu işlemin adı reaktif güç kompanzasyonu.

    Sisteminizin ne zaman fotoğrafını çekseniz kahve ve telve oranları değişik görünüyor. Bunun sebebi gün içerisinde çok çeşitli yüklerin devreye girmesi ve çıkması. Reaktif güç kontrol röleleri fazlardaki telve ve kahve oranını sürekli kontrol ederek gereken telvenin kondansatörler ile karşılanmasını (veya tersi ihtiyacın şönt reaktörler ile karşılanmasını) sağlıyor.

Kompanzasyon Yapılmaz ise Ne Olur?

    Reaktif güçler kompanze edilmez ise;

• Şebekede güç kayıplarına neden olur

• Üretim ve dağıtım tesislerinin kapasitesini azaltır

• Enerji taşıma kapasitesinin düşmesine neden olur

• Enerji iletim ve dağıtımında kullanılan (trafo, kesici, kablo vb) ürünlerin daha büyük değerlerde kullanılmasına, bu nedenden aşırı maliyet getirmesine neden olur.

    *Bu nedenle kompanzasyon panosu kurmak ile yükümlü aboneler, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu kararı ile belirtilmiş sınırlar içinde kompanze edilmiş şekilde elektrik tüketmek zorundadır. Aksi durumda aboneler ceza ödemekle yükümlüdür.

    Kompanzasyon Yapılması Şart mıdır?

    Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu'ndan kurul kararı olarak en son alınan kararla, kompanzasyon zorunlu tutulmuştur.

    Reaktif enerji tarifesi, Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu’nun 4193 sayılı ve 18.12.2012 tarihli kararında “Dağıtım Lisansı Sahibi Tüzel Kişiler ve Görevli Perakende Satış Şirketlerinin Tarife Uygulamalarına İlişkin Usul ve Esaslar” başlığı altında düzenlenmiştir. Kurul kararı madde 12/1’de öncelikle kimlerin bu tarifenin kapsamı dışında kalacağı belirlenmiştir. Buna göre reaktif enerji tarifesi, mesken aboneleri, aydınlatma aboneleri, tek faz ile beslenen aboneler, bağlantı gücü 9 kW ve üzeri olan abonelere ve sisteme enerji veren üreticilere veriş yönünde madde 18/3’te belirtilen durumlarda reaktif enerji tarifesi uygulanmaz. Sayılan bu tüketiciler dışında tüm dağıtım sistemi kullanıcılarına ve de sisteme enerji veren üreticilere çekiş yönünde madde 18/4’te belirtilen durumlarda reaktif enerji tarifesi, kurul kararı madde 12/2 uyarınca uygulanır.

    Reaktif enerji tarifesi, anılan kurul kararının 13/1 ve 14/1 maddelerinde tüketicilere, önce sistemden çektikleri (endüktif reaktif enerji) ve daha sonra sisteme verdikleri (kapasitif reaktif enerji) reaktif enerjileri ölçmek için birer adet geri dönmesiz reaktif enerji sayacı temin etmeleri zorunluluğu getirmektedir.

    Bu sayaçlar ile yapılacak ölçümler neticesinde madde 12/4’e göre ; “Kurulu gücü 50 kVA’nın altında olan müşteriler, çektikleri aktif enerji miktarının yüzde otuzüçünü aşan şekilde endüktif reaktif enerji tüketmeleri veya aktif enerji miktarının yüzde yirmisini aşan şekilde kapasitif reaktif enerji vermeleri halinde; kurulu gücü 50 kVA ve üstünde olanlar ise, çektikleri aktif enerji miktarının yüzde yirmisini aşan şekilde endüktif reaktif enerji tüketmeleri veya aktif enerji miktarının yüzde onbeşini aşan şekilde sisteme kapasitif reaktif enerji vermeleri halinde, reaktif enerji tüketim bedeli ödemekle yükümlüdür.”

    Reaktif enerji bedeli, kararın 8/2/ç maddesinde tanımlandığı üzere; “dağıtım sistemi kullanıcılarından reaktif enerji tarifesine tâbi olanlar için ilgili mevzuatta reaktif enerjiye ilişkin olarak belirlenen sınırların aşılması halinde ve 12-16. maddelerde belirtilen şartlar dahilinde uygulanan bedeldir.”

    Madde 12/4’ten anlaşıldığı ve madde 13/3 ve madde 14/3’te açıklandığı üzere, çekilen ve verilen reaktif enerji miktarları belirtilen sınırlara ulaşılıncaya kadar ilgili tüketicilerin reaktif enerji tüketim bedeli ödemeleri söz konusu değildir; sınıra ulaşıldıktan sonra ise bu sayaçta ölçülen değerin tamamına reaktif enerji tarifesi uygulanır. Eklenmelidir ki; sayaçlardan her ikisi de maddedeki sınırları aşarsa madde 15’e göre hangi sayaç daha yüksek değere ulaşırsa o sayacın değerine tarife uygulanır.